Edición de «Nuestro idioma en la escuela/Q'anjob'al/Expresión oral»

{{Navegador DIGEBI 7 sub}}
{{DISPLAYTITLE:Alb’al Q’anej yin kannuq’al}}
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(11).png|right|250px]]
__TOC__
==Ochejb’al==

Chi stx’ox heb’ unin sjelanil yab’eni k’al snachaj el tzet chi allay yin sq’anjob’al yin tz’aqanil. 

Chi stx’ox heb’ unin sjelanil yalon sq’anjob’al yin (watx’) sik’lib’il.

==Q’anej yin kataqwanil==
Yallay koq’anej yin kataqwanil puch yowalil chi oki. Haxka tu’, heb’ unin hoq kam wal yok sti’ heb’ yin koq’anej. Ay oxeb’ tx’oxb’anil ayay yul tx’an un ti’. Chi sje’ k’apax snalay aj juntzanoq xa. Oxeb’ tx’oxb’anil ayayoq ayok sb’i heb’ kaqti’: 

*Naq Lwin yetoq smam. 
*Ix Lusin yetoq stxutx. 
*Heb’ naq kawan unin. 
*Yab’ixal no’ txutx kaxhlan 
{|style="width:100%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 1px #000; border-radius:10px; width: 85%; padding-left:5px;"|'''Hach maxhtol'''
 
Ha’ het xin tol hoq hiyelteq hanab’al yin oxeb’ tx’oxb’anil '''q’anej yin kataqwanil''' ayay ti’. Hoq hakuy yul het, haxa yet hoq halon sataq heb’ unin man yowalil tol hoq hilaj tx’an sataq heb’. Ta chi hochej chi sje’ k’apax hilon aj tx’an sataq heb’, ma yet chi xa uj yilon aj heb’ tx’an yet, chi sje’ hek’exontanej heyilon aj tx’an, kax chi heyuten junoq mulnajil chi allay ay yul tx’an.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|105px]]
|}

{|style="width:100%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 2px; border-color:#f78210; background-color:#ffebd3; border-radius:10px; width: 85%; padding-left:5px;"| '''Hach Kuywom'''

Ha heyet yin jun kuyoj koq’anej ti’ tol hoq hetaynej tzet hoq yun hex skuyon hemaxhtol, kax chi hetaynon heyab’ k’apaxoq. Haxka tu’ hoq hexkuywoq yin tzalojk’ulalil kax hoq pet k’apax kan heyuj. Kax hoq hex ok jelanil heyab’eni k’al heyalon koq’anjob’al.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj hombre y mujer.png|right|105px]]
|}

'''Q’anej yin kataqwanil –jun-'''
 
Q’anej yin kataqwanil chi q’anlay yet chi q’anjab’ kawan, oxwan ma jaywanoq anima. Hasan xin jun junal chi yal yet jun jun, man smasaniloq chi q’anjab’i. Chi uj yok q’anej yin kawanil tu’ yet chi schahon sb’a anima yul b’e, b’ay txonb’al, b’ay na ma b’aylaq chi scha sb’a anima kax chi q’anjab’i. Yowalil hoqon kuywoq yin q’anej yin kataqwanil ti’, kax hoq jalob’tanej koq’anej, kax hoqon ok jelanil jalon koq’anej. Ha’ nani’ xin hoq jab’ej oxeb’ stx’oxb’anil tzet chi yun yok '''Q’anej yin kataqwanil''' ti’. 

'''Naq Lwin yetoq smam'''
 
Yet jun k’uhalil max toj naq Lwin yetoq smam ihoj yan chej. Yet lanan stoj heb’ yul b’e tu’, kax chi q’anjab’ heb’ haxkati’: 

{|style="width:40%;"
|-
|style="width:30%; line-height:14px;"|
Naq Lwin: 

Cham mamej:

Naq Lwin:

Cham mamej: 

Naq Lwin: 

Cham mamej:

Naq Lwin:

Cham ma mej:

Naq Lwin:

Cham mamej:

Naq Lwin:
|style="width:70%; line-height:14px;"|
-Cha mam, ¿tzet sb’i jun b’e ti’? 

-Sb’ehal kok’ultaq Yich Tenam 

-¿Tzet ay b’ay kok’ultaq tu’? 

-Ay ixim awal, an ub’al, an q’oq’.
 
-¿Tzet junoq xa? 

-Ay k’apax, te’ej. 

¿Tzet chi toj jun b’ay Yich Tenam tu’?
 
-Tol chi toj ji’ jab’oq yan no’ kochej.
 
-¿K’amtom ixim ajan? 

Ta ayxa ixim, hoq kojatx’ kab’oq jet. 

-Hinye xin mam. 
|}
Xhab’ naq Lwin b’ay smam, yet lananxa yapni heb’.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(14).png|center|350px]]
'''Q’anej yin kataqwanil –kab’–'''
 
Q’anej yin kataqwanil chi q’anlay yet chi q’anjab’ kawan, oxwan ma jaywanoq anima. Hasan xin jun junal chi yal yet jun jun, man masaniloq chi q’anjab’i. Chi uj yok q’anej yin kawanil yet chi schahon sb’a anima yul b’e, b’ay txonb’al, b’ay na ma b’aylaq chi scha sb’a anima kax chi q’anjab’i. Yowalil hoqon kuywoq yin q’anej yin kawanil ti’, kax hoq jalotanej koq’anej, kax hoqon ok jelanil jalon koq’anej. Ha nani xin hoq jab’ej junxa stx’oxb’anil tzet chi yun yok '''Q’anej yin kawanil''' chi yiq:
 
'''Ix Lusin yetoq stxutx'''
 
Yet jun k’uhalil max toj ix Lusin yetoq stxutx ihoj a’ej. Yet ayok heb’ b’e kax chi q’anjab’ heb’ kaqti’: 

{|style="width:60%;"
|-
|style="width:20%; line-height:14px;"|
Ix Lusin:

Xal Txutxej:

Ix Lusin:

Xal Txutxej:

Ix Lusin:

Xal Txutxej:

Ix Lusin:

Txutxej:

Ix Lusin:

Txutxej:
 
Ix Lusin:

Txutxej: 
|style="width:80%; line-height:14px;"|



- Txutx, ¿b’ay chon toji? 

- Chon toj iqoj a’ej. 

- ¿Tzet sb’i b’ay con toj tu’? 

- Tzib’laqa’, sb’i. 

- ¿Tzet yuj xan chi yiq Tzib’laqa’? 

- Yuj tol pim an tzib’ stilaq a’ej tu’. 

- ¿Hasan tzib’ ay stilaq ha’ tu’? 

- Ay k’apax te’ k’isb’al, an ch’im, an xumak. 

- ¿Tzet yuj xan ay mimantaq ak’um stilaq ha’? 

- An ak’um tu’, haton an chi toq’onteq snuq’al a’ej.
 
- ¿Asannej ak’um chi sje stz’unlay stilaq a’ej tu’? 

- K’amaq, puch watx’ stz’unlay junan te’laq stilaq ha’. Ha’ yej xin ha’ sxelaq te’ chi mitx’on tx’otx’, haxka tu’ yet chi yaq’on nab’ k’am chi toj jotx’al. Ha’ k’apax yuj sxe’ te’ te’ tu’ k’am chi tanaj ha’ a’ej.  
|}
Kaytu’ max yun sq’anjab’ ix Lusin yetoq stxutx, yet lanan sb’ey heb’ stoji. 
Q’anej yin kataqwanil –oxeb’-
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(16).png|center|370px]]
'''Heb´unin''' 

Yet jun k’uhalil max toj kanwan heb’ yalixh unin saqach.. Yet lanan sb’ey heb’, kax chi q’anjab’ heb’ kaqti’: 

{|style="width:60%;"
|-
|style="width:20%; line-height:14px;"|
Naq Exhtep:

Ix Malin: 

Naq Antil:

Ix Ewul:

Naq Exhtep:

Ix Ewul:

Naq Antil: 

Ix Malin:

Naq Exhtep:

Ix Malin: 

Naq Antil: 

Ix Ewul:
|style="width:80%; line-height:14px;"|
¿B’ay chon toqeq saqach? 

-Ha’ waloni, yamita jun saqachb’al yet kuyojb’al. 

-Hasan jun saqachb’al tu’ tol nojnaq k’al junjun k’u (smasanil q’inal). 

Ay k’apax junxa wojtaq.
 
-¿B’aytal chi kan jun hojtaq tu’? 

- Sk’atan kuyb’al chi yiq Jolomk’isis. 

-Jun tu’, wojtaq k’apax hayinti’, xhab’ pax naq Antil. 

-¿chim hon chalay oktoq xin? 

-¿Mantoq chi tojlayi? 

-K’amaqmi. Hayin max hin b’et junel, maj pax kotojlanej. 

-Yel toni, wojtaq k’apaxoq. 

-Toneq xin, tzet pax chi jechb’enej (jechb’anej).
|} 
Xhab’ heb’ unin, yet lanan sb’ey heb’ stoj saqchoq.
 
Q’anej yin kataqwanil –oxeb’–
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(18).png|center|350px]]
'''Yab’ixal no’ txutx kaxhlan'''
 
Jun k’uhalilal, yet lanan stxalwi ay jun no’ txutx kaxhlan kax max ilchaj ok jun ixim ssat triwo yuj no’. Xlajwi tu’ kax max sq’anlen no’ b’ay juntzanxa yetb’i: 

*¿Mak chi yal sk’ul chi awon jun ssat triwo ti’ wetoq? 
*Xhab’ no’. 
*K’am chi uj wuj, xhab’ no’ pech. 
*K’am k’apax chi uj wuj, xhab’ no’ tx’i’. 
*K’am chi uj wuj, xhab’ ka’apx no’ ak’atx. 
*Hoqxa hinwatx’nej xin, xhi no’ txutx kaxhlan tu’.
 
Haxa max jay sk’uhal wajay aj ixim sjolom triwo tu’, kax max sq’anlen no’ txutx kaxhlan junelxa: 

*¿Mak chi yal sk’ul chi awon jun ssat triwo ti‘ wetoq? 
*K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ pech. 
*K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ tx’i’. 
*K’am chi uj wuj, max taq’wi no’ ak’atx. 
*Hoqxa hinwatx’nej xin, xhi pax no’ txutx kaxhlan ti’ junelxa. 

Max ek’k’altoq jayeb’ k’u. No’ txutx kaxhlan xiwil tzet max swatx’nej no’ yetoq ixim triwo masantak’al max ok ixim yin panil yuj no’. 

Axa yet mayal xew smulnaj no’, kax max sq’anlen no’ junelxa.
 
*Maktxel chi yochej chi lohon ixim pan ti’ wetoq? 
*Xhi no’. 
*Ayin, xhi no’ pech. 
*Ayin, xhi no’ tx’i’. 
*Ayin, xhi no’ ak’atx.
 
Smasanil no’ noq’ ti’ max yochej max kolwaj slohon aytoq, palta tol k’ampax jab’oq smulnajil no’ ayok yin. 

No’ txutx kaxhlan, maj kus sk’ul no’ yin yet noq’al. Max slohon aytoq no’ ixim pan stx’oqlil.<ref>(Jun ab’ixal chi yiq '''Yab’ixal no’ txutx kaxhlan''', ha’ ix Eulalia S. Francisco max tz’ib’on aj yul jun mulnajil chi yiq Creación Literaria, Proyecto de Lectoescritura, DIGEBI 2001)</ref>
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(20).png|center|370px]]
'''Aq’ob’tanejb’al yib’an Q’anej yin kataqwanil'''
 
#Maxhtol hoq yalob’tanej junel ma kayel oxeloq juntzan stx’oxb’anil '''Q’anej yin kataqwanil ti’'''. 
#Hex unin tol wal chi kam heyab’eni, ha’ yej xin tol yet hoq lajwoq heyab’en tu’ kax hoq heyalon hetx’oqli, tzet max kan heyuj. 
#Ha’ nani’ xin, chi sje’ yalon jun jun yet tzet max kan yuj, chi sje’ yalob’tanej junel ma kayeloq, yin kawantaqil (kataqwanil). 
#Chi sje’ stx’oxlay el sxol heb’ yet kuywomal juntzan '''Q’anej yin kawanil ti’'''. 
#Chi lajwi tu’ chi sje’ skan yiqb’ej heb’ kuywom, sq’anlen b’ay stxutx, smam ma b’ay junoq yuxhtaq ma yanab’, tzet junoqxa '''Q’anej yin kataqwanil''', yojtaq heb’ ma chi sje’ snahon ajoq. 
{|style="width:100%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 1px #000; border-radius:10px; width: 85%; padding-left:5px;"| '''Hach maxhtol:'''

Hach maxhtol, yet yojtaqxa heb’ unin stz’ib’li, kax chi sje’ stz’ib’on juntzan tx’oxb’anil '''Q’anej yin kataqwanil''' ayay ti’, ma chi sje’ snahon aj heb’ junoq yet, kax chi stz’ib’en k’apax ay heb’.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|105px]]
|}

Ta manto yojtaqoq heb’ stz’ib’li, watx’ hasannej yalontanen heb’ yul sti’, tzet chi nachaj el yuj heb’ kax chi sje’ sb’onon ay heb’ junoq yechel juntzan stx’oxb’anil Q’anej yin kataqwanil ti’.

==Kam ab’eb’al. Yiqejal stxolil kuyuj==

{|style="width:100%; margin:1em auto 1em auto;"
|style="border:solid 1px #000; border-radius:10px; width: 85%; padding-left:5px;"| '''Hach maxhtol:'''

Yowalil chi kuylay heb’ yalixh unin yin kam ab’eb’al yib’an koq’anej ma yiqejal stxolil kuyoj yul koq’anjob’al. Haxka tu’ hoq ok yip skuyon heb’ koq’anej yin tz’aqanil k’al yet watx’oq kam yab’en heb’, sq’anlen heb’, yiqej heb’, ma yet chi yalon heb’ yet yintaqil, ma sjatnej tzet chi ochejom.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Chuj enseñando.png|right|105px]]
|}

Yul tx’an stz’aqanil jun mitx’q’ab’ej ti’ ayay stx’oxb’anil tzet hoq yun skuylay kam ab’eb’al ma yiqejal stxolil kuyoj. Hoq sje haq’anon hach maxhtol yet cha kuyon heb’ unin chi kuywi ma chi hi’el hanab’al yin kax chi hawatx’nen aj het yetoq heb’ unin. 

¿Tzet hoq ok kuyuj yib’an, kam ab’eb’al ma yiqejal stxol2il kuyoj?

'''Kam ab’eb’al. Yiqejal stxolil kuyoj q’anej. (Jun)''' 

'''Skuyojal naq maxhtol yetoq heb’ kuywom:'''
 
Yet chi yaq’on naq maxhtol skuyoj, heb’ unin kuywom tol hoq skuy heb’ kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej. Yowalil tol hoq skuy heb’ tzet hoq yun kam yab’en heb’ tzet chi allay tet, ma yowalil k’apax hoq yiqej stxolil yok kuyoj. Ta k’amaq maj uj yiqeq heb’ tzet chi allayi ma tzet chi yok stxolil kuyoj tu’. 

Jun stx’oxb’anil ti’ tok’al stx’oxb’anil yoki. Naq maxhtol ma ix maxhtol, hoq sje’ sq’anoni ma hoq sje’ swatx’nen aj heb’ yet, yetoq heb’ unin chi skuy tu’. Jun b’ab’el tx’oxb’anil ti’ chi yiq kaqti’.
 
'''Skuyojal naq maxhtol yetoq heb’ kuywom''' 

Naq maxhtol Exhtep Kolin, chi kuywaj naq b’ay jun k’ultaq chi yiq Paykonob’ b’ay tx’otx’ Jolom Konob’ yul smaqb’ej Chinab’jul. Naq maxhtol ti’ tol wal chi kuywaj naq yul koq’anjob’al, kax chi yaq’on kuywaj heb’ unin tzet yok koq’anjob’al. Yet jun jun k’u chi yaq’ snateq naq b’ay heb’ unin, tzet chi yun skuyon heb’ kam ab’eb’al k’al tzet chi yun skuyon heb’ yiqelal stxolil kuyoj yul koq’anej. 

Yowalil chi ok itz’atil kotxikin yin tzet chi allay ayon, tzet chi q’anlayi, tzet chi ochejom, ma tzet chon cheqtelayi, -xhi naq tet heb’. Kayk’axtu’ hoq yun yel itz’at kotxikin tzet yok stxolilal kuyoj q’anej ayon yet chon cheqlayi ma yet chi q’anlay ayon junoq tzet, ma yet hoqon q’anjab’ b’ay junoqxa anima. 

¿Tzet hoq yun yok itzatil kotxikin yin ab’eb’al k’al iqej txolilal? Jab’eq towal tzet yok jun tx’oxb’anil ti’.

Junel xin kayti’ max yun skuywaj naq maxhtol Exhtep Kolin b’ay heb’ unin. 

:Naq maxhtol: - Yet chin kuywi ayex, tol chi kam heyab’eni. 
:Heb’ unin: -Hinye maxhtol, tol hoq kam jab’ej. 
:Naq maxhtol: - Ta chi heyochej chex toj txuljoq, che yalon wab’ej kax chex eltoq. 
:Heb’ unin: - ¿B’aytal chi kan txuljub’al tu’? 
:Naq maxhtol: - Sk’atan snahil kuyoj ti’. Hoq toq jileq yet junb’eq, -xhab’ naq kaqti’. 
:Heb’ unin: - ¿Lajan yet txuljob’al yet winaq unin yetoq yet ix unin? 
:Naq maxhtol: - K’amaq. Tx’oq ay yet ix unin, tx’oq pax ay yet winaq unin. 
:Heb’ unin: - ¿Ha pax yet maxhtol ma icham anima? 
:Naq maxhtol: - Tx’oq k’apaxoq. 
:Heb’ unin: - ¿tzet junoqxa hoq jojtaqne’el b’ay kuyb’al ti’? 
:Naq maxhtol: - Yet chi heyochej chi hex q’anjab’i tol chi heyihaj heq’ab’. 
:Heb’ unin: -Hinye maxhtol, tix hoq koyiqej. 
:Naq maxhtol: - Ta ay junoq heyetb’i lanan sq’anjab’i tol chi heyak hetxikin tzet chi yala’. 
:Heb’ unin: -Hinye maxhtol, ¿kayk’apaxtu’ hoq jutej kob’a yet chon hakuyon maxhtol? 
:Naq maxhtol: -Kayk’apaxtu xin, ma yet chi jay junoq ula’ q’anjab’ koxol, tol kam chi jab’ej. Haxka tu’ hoq sje’ koq’anlen tet ta ay junoq tzet maj elapnoq yul konab’al. 
:Heb’ unin: Kaywal tu’ hoq jutej kob’a maxhtol. Ha’ nani’ toxa wal hoq hon ok xewil, -xhab’aj heb’. 
:Naq Maxhtol: -Ha’ yel. Yet hoqex eltoq, k’ojan k’ulal chex ajwan. Yin tz’inanil chex eltoq kax chi hetxolon heb’a b’ay hoq hecha’ jab’oq heyuk’a kawxeb’il. Chi lajwi tu’ kax chex toj saqchoq junoq b’eq. Itz’at hetxikin yet chi ok ch’en kampanu kax che txolon heb’a heyokteq junelxa. -Xhab’ maxhtol.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(25).png|center|350px]]
'''Kam ab’eb’al. Yiqejal stxolil kuyoj q’anej. (Kab’)''' 

'''Skuyojal ix maxhtol yetoq unin:''' 

(maxhtol) 

Yet chi kuywaj ix maxhtol, heb’ unin kuywom tol hoq skuy heb’ kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej. Hoq skuy heb’ tol yowalil chi kam yab’en heb’ tzet chi allay tet, ma yowalil k’apax hoq kam yab’en heb’ tzet hoq yun yiqej stxolil kuyoj chi aq’lay tet. Ta k’amaq maj uj yiqej heb’ tzet chi allayi ma tzet chi yok stxolil kuyoj tu’. 

Jun stx’oxb’anil ti’ tok’al stx’oxb’anil yoki. Naq maxhtol ma ix maxhtol, hoq sje sq’anoni ma chi swatx’ne aj heb’ yet, yetoq heb’ unin chi skuy tu’. Jun tx’oxb’anil ti’ Skuyojal Ix maxhtol yetoq unin sb’i. 

Ix maxhtol Axhul Antil, chi kuywaj ix b’ay jun k’ultaq chiq Yichwitz b’ay konob’ Tz’uluma’ yul smaqb’ej Chinab’jul. Ix maxhtol ti’ tol wal chi kuywaj ix yul koq’anjob’al, kax chi yaq’on kuywaj heb’ unin k’apax tzet yok koq’anjob’al. Yet jun jun k’u chi yaq’ snateq ix b’ay heb’ unin tzet chi yun skuyon heb’ kam ab’eb’al k’al tzet chi yun skuyon heb’ iqelal txolil kuyojal yul koq’anej k’apaxoq. Ay yowalil chi ok itz’at kotxikin tzet chi allayi, tzet chi q’anlayi, tzet chi ochejom, tzet chi cheqtelay ayon. Kayk’axtu’ hoq yun yel itz’at kotxikin tzet yok stxolil kuyoj q’anej ayon yet chon cheqlayi ma chi q’anlay ayon junoq tzet, ma yet hoqon q’anjab’ b’ay junoqxa anima. 

Junel xin kayti’ max yun skuywaj ix b’ay heb’ unin… 

(A)
 
:Ix maxhtol: - ¿Tzet hoq yun heyalon hejay jun jun k’u b’ay hemaxhtol? 
:Heb’ unin: - Txajin maxhtol, konchi. 
:Ix maxhtol: - ¿Tzet hoq yun heyalon hejay jun jun k’u b’ay yajawil kuyojb’al ti’? 
:Heb’ unin: - Txajin yajaw, konchi. 
:Ix maxhtol: - ¿Tzet hoq yun heyaloni ta tol chex toj txuljoq. 
:Heb’ unin: - Maxhtol, chi wochej chin toj b’ay txuljob’al. 
:Ix maxhtol: - ¿Tzet junoqxa ayilal heyojtaq? 
:Heb’ unin: -Ta chi jochej chon q’anjab’i, kax chi jihon aj koq’ab’ jun jun hon.
:Ix maxhtol: - ¿Tzet junoqxa? 
:Heb’ unin: - Yet lanan sq’anjab’ maxhtol, tol tz’inan hon. 
:Ix maxhtol: - Tzet chi jal yet chi lajwi kokuywi jun jun k’u? 
:Heb’ unin: -Yuj wal tyoxh maxhtol, yujwal tyoxh b’ay komam tyoxh.
[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'anjob'al p(27).png|center|350px]]
'''Aq’ob’tanejb’al yib’an kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej.''' 

#Maxhtol hoq yalob’tanej junel ma kayel oxeloq juntzan stx’oxb’anil yib’an '''kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej.''' 
#Hex unin tol wal chi kam heyab’eni, ha’ yej xin tol yet hoq lajwoq heyab’en tu’ kax hoq heyalon hetx’oqlil, tzet max kan heyuj. 
#Ha’ nani’ xin, chi sje’ yalon jun jun yet tzet max kan yuj, chi sje yalob’tanej junel ma kayeloq yin kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej. 
#Chi sje’ stx’oxlay el sxol heb’ yet kuywomal juntzan '''q’anej yin kataqwanil ti’.''' 
#Chi lajwi tu’ chi sje’ skan yiqb’ej heb’ kuywom, sq’anlen b’ay stxutx, smam ma b’ay junoq yuxhtaq ma yanab’, tzet junoqxa '''kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej''', yojtaq heb’ ma chi sje’ snahon ajoq. 
#Hach maxhtol, chi sje’ hihontoq junoq ch’en poj’ab’ix sxol heb’ kuywom. Ta k’ub’ab’il junoq ab’ix ma ik’ti’ yul ch’en, kax chi hahon ok yab’ej heb’ kuywom. Yet manto jaqanoq ch’en huj, chal b’ay heb’ tol chi kam yab’en tzet yok junoq ik’ti’ ayaytu’. Chilajwi tu’ kax chi haq’anlen tet heb’ tzet yok snab’al heb’ yib’an kam ab’eb’al k’al yiqejal stxolil kuyoj q’anej, haxka ti’. 


#¿Tzet sb’i jun ik’ti’ ma ab’ix max yab’ heb’ yul ch’en pojom’ab’ix tu’? 
#¿Tzet yib’an chi yal jun ik’ti’ ma ab’ix ti’? 
#¿Tzet watx’ b’eyb’al chi sje yihon elteq heb’ unin yin jun ab’ix ti’ ma ik’ti’ ti’? 
#Ha’ nani’, chi uj henahon aj yetoq heb’ unin kuywom junoq ik’ti’ ma ab’ix. Yin kawantaqil ma oxtaqwanil kax chi yalob’tanej heb’ sxol. Hasan xin ayok hiloni ma hab’eni ta tol smasanil heb’ chi yal yet, k’al syiqon heb’ tzet mulnajilal chi oki.

==Watx’k’ulalejal==
Juntzan xa kuyoj yib’an koq’anej ti’, haton skuychaj tzet hoq yun jalon watx’k’ulalejal, ma yok ayilal yet chi kochahon kob’a, ma yet chon ajwan. ’Txajin mamin, txajin chikay, watx’mi hak’ul, watx’mi max q’inib’i, hach telk’oj ta, hinye ... kaytontu’ yallay watx’k’ulalej payxa. 

Yul tx’an stz’aqanil jun mitx’q’ab’ej ti’ ayay kab’ tx’oxb’anil tzet skuylay watx’k’ulalejal. Hoq sje’ sq’anon maxhtol yet chi kuywi ma tok’al chi yihel snab’al yin kax chi swatx’nen aj yet yetoq heb’ unin.
 
Yaq’lay watx’k’ulal yul b’ay yatutal kuyuj.
 
Jun b’ab’el kuyojal chi yaq’ naq maxhtol b’ay unin, haton juntzan ayilal yet unin b’ay maxhtol yet sq’inib’. Kaytu’ chi yun skuyon naq kaqti’: 

:Naq maxhtol: -Hex ix unin, hex winaq unin tol watx’ hoq yun hekuywi. 
:Heb’ unin: -Hinye maxhtol, ti’ chi koyiqe’. 

:Naq maxhtol: -Yet chex ajwan tol chi heyaq’ watx’k’ulalil b’ay/tet hemam, b’ay/tet hetxutx. 
:Heb’ unin: -¿Tzet hoq yun jaq’on watx’k’ulalil b’ay heb’?
 
:Naq maxhtol: -Txajin mamin, txajin chikay, kex chi. Aleqto wal nani’. 
:Heb’ unin: -txajin mamin, txajin chikay. 

:Naq maxhtol: -Yet chex jay kayti’ kax chi heyaq’on k’apax watx’k’ulalil b’ay yajawil ma b’ay hemaxhtol. 
:Heb’ unin: -¿Tzet hoq yun jalon paxoq? 

:Naq maxhtol: -Txajin yajawil, Txajin maxhtol, kex chi. Aleq nani’. 
:Heb’ unin: -Txajin yajawil, txjin maxhtol.

==Alb’al Q’anej== 
Txajin mamin, chikay.
 
(''Expresión oral. Formas de saludo...fuera del aula'') 

Junxa kuyojal yowalil hoq skuy heb’ unin b’ay kuyojb’al haton tzet hoq yuten heb’ sb’a yulaq b’e yet chi schahon heb’ junoq icham winaq, ma junoq ixnamil ix. Yet chi kuychaj juntzan iqelal ti’ kax chi yalon heb’ kaqti’:
 
*Heb’ unin: -txajin mamin. 
:Cham winaq: -Kaytu mam, kaytu txutx. 
:Heb’ unin: -txajin chikay. 
:Xal Ix: -kaytu mam kaytu txutx. 
*Heb’ unin: -hach telk’ojta mamin 
:Cham winaq: -hinye mam, hinye txutx. Yuj wal tyoxh. 
:Heb’ unin: - hach telk’ojta chikay. 
:Xal Ix: - hinye mam, hinye txutx. Yuj wal tyoxh. 
:Cham winaq: -K’ojan k’ulal k’apax hex. 
:Heb’ unin: -Yuj wal tyoxh mamin. 
:Xal Ix: -k’am k’al saqach yullaq b’e. 
*Heb’ unin: -Yuj wal tyoxh chikay. 

Kaytu chi yun skuylay heb’ unin yuj smaxhtol yib’an yiqelal yul kob’eyb’al.
 
Ha nani’ chi sje yaq’otanej heb’ unin yin stx’oqli juntzanoqxa yallay watx’k’ulalej. Yin kataq wanil hoq yaq’on heb’. 

Ha smulnajil maxhtol, tol chi yala’ ta tol watx’ ma yob’ chi yutej heb’ ma k’amaq.

==Ab’eb’al k’al yiqej cheqb’alil yin kannuq’al==
Puch yowalil hoq kam yab’ej heb’ unin junoq tzet chi allay b’ay k’al yiqen heb’ junoq cheqb’alil chi aq’lay swatx’nej. Haxka yet chi yalon maxhtol: Jaqeq he yun b’ay. . . . 

Ma …che yihaj heq’ab’ yet... Yul tx’an stz’aqanil jun mitx’q’ab’ej ti’ ayay kab’ tx’oxb’anil tzet skuylay. Hoq sje sq’anon maxhtol yet chi kuywi ma tok’al chi yihel snab’al yin kax chi swatx’nen aj yet yetoq heb’ unin.

==Referencias==

[[Categoría:Comunicación y Lenguaje]][[Categoría:Educación Bilingüe]][[Category:Book:Nuestro_idioma_en_la_escuela_-_Q'anjob'al]]